Osmanlı Toplum ve Devlet Yapısında Değişme/ Prof. Dr. Sâmi Şener: Anadolu Ay Yayınları, 2022 

Osmanlı’da Siyasi Çözülme, ilk baskısının ardından bazı konuların yeniden tartışılmasını gündeme getirmesi bakımın- dan belirli bir görevi yerine getirmiştir. Özellikle son yıllarda Osmanlı’nın yeniden çeşitli yönleriyle ele alınması, bazı yeni kitapların piyasaya çıkmasına ve ilgi görmesine sebep olmuş- tur. Bu konuda kitabın piyasa satışında önemli bir hareket görülmemesine karşılık şahsımın çağrıldığı özel sohbet ve konferanslarda karşılaşmış olduğum ilgi, beni mesele üzerin- de özellikle üniversite kesimleri ile araştırmacıların eseri ciddi olarak benimsedikleri kanaatine sevk etmiştir. Hatta konu üzerinde öylesi sorular yöneltilmiştir ki bu soruları meslekten bir tarihçi olmamam dolayısıyla başkalarına havale etmek istemiş ve bu konuda da çok az insan bulabilmişimdir. Buradan yola çıkarak “Osmanlı’nın yerli ve bu toplumun insanı olarak köktü bir biçimde ele alınması gereği kendisini fazlasıyla hissettirmekledir” diyebilirim. Çeşitli sohbet ve konuşmalarda, hatta inceleme yazılarıyla yeni çıkan birkaç kitapta gördüğüm bazı eksiklikleri açıkla- mak isterim: Osmanlı konusundaki kanaatler, maalesef belirli “peşin hükümler”den yola çıkılarak yapılmaktadır. Yani ya onu reddetmek ve belirli sistem kalıpları içerisine hapsetmek veya onu her şeyiyle benimsemek şeklinde bir eğilim bulun- maktadır. Osmanlı’yı her şeyiyle benimsemek isteyenlerin sa- yısı son derece azdır ve belirli bir “etki-tepki” olayından kay- naklanmaktadır. Fakat Osmanlı’yı reddetme olayı, son derece 10 | Prof. Dr. Sâmi Şener geniş bir zümre tarafından benimsenmektedir. Bunun sebebi, Batı’ya benzeme kaygısıyla, Osmanlı’nın Batı dışı bir medeni- yete ait olmasının ve dolayısıyla Batı düşüncesine karşı olmasının getirdiği kaygıdır. Osmanlı’yı Cumhuriyet rejiminin bekası ve haklılığı için reddeden bir akımın varlığı öteden beri bilinmektedir. Fakat bu akım içerisinde olan bazı ciddi araştırmacılar bile ortaya koydukları bilgilerle Osmanlı’nın yüceliğini sergilemektedir- ler. Öte yanda, Osmanlı toplum yapısını Marksist yaklaşımlar içerisinde ele alanlar, Osmanlı sistemindeki ekonomik faktör- leri ön plana çıkarmak suretiyle bu büyük kültür ve medeni- yeti, materyalist değerlere ve sınıf mücadelelerine oturtmak düşüncesindedirler. Fakat konuyla ilgilenenler pekâlâ bilmektedirler ki bu tez de tutarlı temellere oturmamaktadır. Bir üçüncü ve oldukça şaşırtıcı reddiye ise kendilerini İslamcı çerçeve içerisinde gören ve Şii kaynaklara dayalı olarak Osmanlı sistemini kıyasıya tahlil edenlerden gelmektedir. Bu kesim, Osmanlı’yı şeriat ölçüleri içerisinde ele alıp onun varlığını saltanat ve zulme dayalı bir yönetim olarak göster- mek çabası içerisinde görünmektedirler. Bu değerlendirmelerde İran Şahı, Şah İsmail dönemindeki Rafızi-Şii akımlarının önemli tesiri olmakla birlikte bazı Şii yazarların açıklamaktan çekinmediği “ehlisünnet ve Şia farklılığı” tarihi kavgasının da rolü bulunmaktadır. Bu tür eserlerde geçmişten gelen sert ve keskin bir siyasi kızgınlığın izleri görülmektedir. Aynı za- manda bu tip kaynaklardaki Osmanlı düşmanlığı, çoğunluk- la laik ve Marksist yazarların görüşlerinden hareket edilerek yapılmaktadır. Osmanlı’nın hukuki ve siyasi sistem olarak en belirgin kay- nağı İslam’dır. Bu böyle olmasına karşılık çeşitli dönemlerde padişah veya diğer devlet adamlarının etkisiyle bu sistemin bazı prensipleri ihlâl edilmiştir veya Osmanlı sistemi kuruluş olarak İslam’ın arzu ettiği müesseseleri tamamen yerine getirememiş olması gibi bir sebep gösterilebilir. Bütün bunlara Osmanlı Toplum ve Devlet Yapısında Değişme | 11 rağmen Osmanlı Devleti’nin en çok İslami, siyasi ve toplum- sal sisteme yakın olduğunu söylemek yanlış değildir. Buna rağmen bazı kendilerini İslamcı kabul edenlerin Osmanlı’ya haksızlık etmelerinin temelinde bilgi eksikliği ve araştırma derinliğinin olmayışını söylemek mümkündür. Bu çalışmada Osmanlı Hükümeti’nin fonksiyonlarını ve işleyişini kısaca ele alıp hükümet kavramındaki değişmeyi ve bu konu ile ilgili görüşlerin çerçevesi altında birtakım sebeplere bağlamaya çalıştım. Osmanlı devlet yapısı ve siyasi değişmelerle ilgili enteresan bilgiler veren Netaic-ü’l Vukuat adlı kitaptan önemli dip- notları vermek ve hatta çalışmanın değişme bölümünde bu kitaptaki bilgi ve tahlillere ağırlık vermeye çalıştım. Aslında tarihi bir eser olan Netaic-ü’l Vukuat, isminden de anlaşılacağı gibi “olmuş vakaların meydana getirdiği neticeler”le devlet ve hükümet teşkilatlarının fonksiyonlarındaki değişmelere işaret etmektedir. Bu özelliğiyle sosyolojik bir çalışma niteliğindedir. Eserde görüldüğü gibi siyasi, mali ve askeri sistemler ve düzenlenmiş sistem ve örflerde devamlı değişikliklerin olduğu söylenerek esas maksadın bunların araştırılması olduğu belirtilmiştir. Bu çalışmamda bir tarihçi gibi olayların ilk kaynaklarına yani belgelere girme imkânını yeterince bulamadım. Çünkü çalışma, sosyal ve siyasi değişimin sosyolojik açıdan tahlilini gerektiriyordu. Buna rağmen bazı temel Osmanlıca kaynak- lardan istifade etmiş olmam, önemli yanlışlara düşmememe sebep olmuştur. Ayrıca siyasi değişim gibi uzun bir dönemi konu alan bu araştırma, ister istemez bazı konularda derinle- mesine kaynak taraması yapmayı gerektirmemiştir. Eserin ikinci baskısında, bu konuda farkına varabildiğim yeni kaynaklara göz gezdirerek bazı ekleme ve yorumlama- larda bulundum. Şüphesiz eserde eksikler yine bulunacaktır. 12 | Prof. Dr. Sâmi Şener Fakat şu hususu rahatlıkla söyleyebilirim ki önceki dönemlerde önemli hizmetlerde bulunmuş Osmanlı’yı gereksiz yükseltmelerden ve haksız eleştirilerden uzakta kalarak bir araştırma yaptığıma inanıyorum. Eser, bu konuda ilerleyecek olanlara yeni bazı ipuçları verebilirse kendimi mutlu sayaca- ğım. Kitabın birinci ve ikinci baskısı oldukça ilgi görmüş, çok sayıda kitap ve ilmi çalışmada kaynak olarak kullanılmıştır. Aradan geçen uzun zaman sonra kitabın yeni baskısına “Os- manlı Toplum Yapısı” bölümü eklenerek konuya bir bütün- lük sağlanmak istenmiştir. Osmanlı toplum yapısı, günümüz dünyasında hâlâ önemli ve örnek bir medeniyet olarak var- lığını muhafaza etmektedir. Aynı zamanda Türkiye’nin ge- lecek perspektifine ulaşma konusunda da Osmanlı tecrübesi önemli bilgi ve tecrübeler sağlayacak özelliklere sahiptir.